Attilo Pontanari, a nosa primeira grande lenda

O ‘esport’ significa o comezo do deporte que estaba reservado para un determinado segmento da poboación. Pontanari, que a definía como gimnasia higiénica, popularizouna nunha terra á que chegou con 28 anos (naceu en Florencia en 1850) como membro dun espectáculo circense no que tamén participaban os seus irmáns.

Chega a Galicia

A súa estrea como Hércules prodúcese en maio de 1859 no Circo Ecuestre de Rafael Díaz instalado no que agora é a praza de María Pita da Coruña. Aquela non foi unha visita esporádica, senón a viaxe definitiva á súa nova terra porque o ‘signori Pontanari’ xa non regresou á súa Toscana natal e creou unha nova vida en Galicia.

Logo dunha década na cidade herculina, trasladouse a Santiago (1888-1893), onde comezou a ser unha figura destacada na sociedade compostelana grazas aos conceptos que promovía e ó seu traballo como profesor de ximnasia, mestre de esgrima, inventor, ortopedista, ciclista e xefe de bombeiros. Os seus cinco anos na capital galega foron determinantes porque xa ninguén o identificaba como un forzudo, senón como un mestre. A súa actividade foi frenética. Creou o seu primer ximnasio na Sociedade Económica Amigos do País e Val, que foi o paso previo a abrir outro, en 1893, en Vilagarcía e un ano despois, afincouse definitivamente en Pontevedra.

En Pontevedra

Foi na Boa Vila, onde volveu coincidir co futuro insigne das letras españolas Ramón de Valle-Inclán ó que coñecera en Santiago de Compostela, a cidade galega na que viviu máis tempo (17 anos), aínda que morreu en Vigo.

Pontanari, coñecido polas súas ideas progresistas era un claro defensor da presenza da muller no deporte, algo que non estaba ben visto. Converteuse nun dos personaxes máis importantes e coñecidos de Pontevedra. Comezou a dar clases de ximnasia e de esgrima na Sociedade do Liceo Gimnasio (estaba situado na avenida de Bos Aires, no lugar coñecido como a leira do Teucro) que se transformou en centro neurálxico da cidade. Ata foi titor do internado do colexio Balmes.

Cátedra de ximnasia

O seu prestixio alcanzou niveis moi altos xa que a súa actividade era amplísima. Ver artigos na prensa nos que defendía a ‘ximnasia higiénica’ era habitual e os seus asaltos de esgrima eran famosísimos, polo que en 1889 outórgaselle a cátedra de ximnasia do Instituto de Pontevedra unha proposta do Consello de Instrución Pública.

Xefe de bombeiros

É o recoñecemento a unha excepcional traxectoria, o posto compaxínao co de xefe do parque de Bombeiros (ten un grave incidente co alcalde que lle fai pasar unha noite no cárcere xunto ó resto de membros do seu equipo), un corpo que creara en A Coruña e en Santiago e anos máis tarde en Vigo, a raíz do incendio do teatro Rosalía.

A finais de 1910 Pontanari, acompañado polas súas dúas fillas (Eva e Gloria) e xa viúvo, abandona Pontevedra, onde recibe numerosos eloxios. A prensa daquel entón destaca que «Pontevedra ten unha contraída débeda co insubstituíble profesor», como sinala ‘Un hípico’ no Diario de Pontevedra.

Un filántropo

A maioría das actividades do florentino con corazón galego foron desinteresadas e filantrópicas. En Santiago creara un taller mecánico-ortopédico e en Pontevedra continuou con esa mesma actividade. Inventou un inodoro para extraer e transportar materias fecais que foi comprado polo Concello de San Sebastián. Ademais de tirador, forzudo e mestre de ximnasia foi un destacado ciclista. Era habitual velo montado enriba dun velocípedo e era tan entusiasta que, en 1891, organizou as ‘Cincuentas leguas Santiago-Pontevedra-Oporto’.

Ortopedista

Unha das súas facetas máis destacadas foi a de ortopedista. Defensor da actividade física como método de sanidade. Fabricaba toda clase de aparellos ortopédicos como tamén cintas-faixas para señoras e cabaleiros, aseguraba a prensa da época, trobangueros e corpiños. Era tal o seu prestixio que a Pontevedra acudían persoas de diferentes puntos de Galicia para poder ser curados polo italiano. Non era raro ver na prensa artigos de agradecemento como o do doutor Luís Rodríguez Seoane.

Un pioneiro

Descoñecido para unha gran maioría, Attilio Pontanari e Maestrini (1850-1924) foi un pioneiro da educación física que fomentou na sociedade daquel entón os valores que en Francia trataba de divulgar o seu coetáneo Pierre de Coubertain, que a principios dos anos noventa do século XIX intentou de recuperar o movemento olímpico.

O mestre de Valle-Inclán

Se hai unha persoa coa que Pontanari mantivo unha relación moi persoal, esa foi Ramón María de Valle-Inclán. A influencia do florentino no insigne escritor foi moi ampla. Coñecéronse en Santiago de Compostela cando un era profesor da Sociedade Económica e o outro alumno. O xenio foi un gran afeccionado a esgrima, na que lle introduciu Pontanari, que ademais foi o seu mestre de italiano.

De Santiago a Pontevedra

Coñecéronse en Santiago, pero foi en Pontevedra onde ambos fraguaron unha extraordinaria amizade. A primeira referencia bibliográfica da afección do escritor por esgrima e a súa relación con Pontanari é a serie de textos baixo o título ‘As pantasmas’, que publicou o doutor Otero Acevedo en Heraldo de Madrid, non en balde é revelador que o escritor use o termo italiano ‘scherma’ nalgunhas das súas publicacións. Sen dúbida, era pola influencia do seu profesor. En Pontevedra, vai tomar parte das clases que Pontanari dá no Liceo Gimnasio e tamén no Instituto (ocupaba o actual edificio Sarmiento do Museo), pero ademais, participa ata en cinco exhibicións públicas.

Liceo Gimnasio e Instituto

A máis famosa prodúcese o 9 de decembro de 1894 no Liceo Casino (algo máis dun mes antes levouse a cabo outra, que recolle unha noticia do 3 de novembro da Gaceta de Galicia). O duelo entre Pontanari e Valle-Inclán foi a ‘atracción’ dun asalto no que tomaron parte preto dunha ducia de tiradores. O Diario de Pontevedra do 10 de decembro, publica unha análise profunda da velada asegurando que o italiano «presentouse como un verdadeiro loitador».

«Aposto e atrevido»

Os eloxios cara ao futuro gran escritor (aínda non publicara o seu primeiro libro) tamén son numerosos: «Estivo aposto e atrevido». Ata en tres obras de Val hai personaxes co nome de Atilio ou Atilo. Pontanari foi un extraordinario defensor das virtudes do deporte (chamáballe habitualmente gimnástica). Non só encomia nas súas clases, nas súas accións, nas súas intervencións, senón que ía máis aló.

Pedagogo

Entre xaneiro e marzo de 1898, escribiu catro artigos en ‘O Noticiero Galego’ nos que facía fincapé na necesidade da práctica de actividade física.

Necios ou vagos

Caracterizábase pola súa contundencia, por iso non estraña que o primeiro dos seus artigos (editado o 25 de xaneiro de 1898) remáteo asegurando que aquel que non cre na sanidade do movemento (deporte) ou é un necio ou un vago digno de compaixón. Ademais, mostra o seu convencemento de que «é unha gran verdade que o movemento é circunstancia obrigada para a vida normal».

«Equilibrio entre o físico e o intelecto»

Unhas palabras que agora, en pleno século XXI, non soan estrañas, pero que a finais do XIX parecían unha tolemia. O terceiro artigo está dedicado á ximnasia na educación dos nenos. «No verdadeiro equilibrio entre o traballo intelectual e o físico é indispensable non contrariar extremadamente á natureza, baixo ningún de ambos conceptos». Pontanari, fiel ao seu perfil de pedagogo igual que Coubertain, destacaba que é necesario «harmonizar o espírito coa materia, non vacilamos en afirmar que a ximnasia hixiénica pode ser rexeneradora en gran parte dos homes do porvir». O seu discurso está de plena actualidade, o que demostra a importancia de defendelo hai máis de cen anos.

«É necesario harmonizar o espírito coa materia, non vacilamos en afirmar que a ximnasia hixiénica pode ser rexeneradora en gran parte dos homes do porvir»